هر چند ما در ذهنمان افراد را به دو دسته خوب‌ها و بدها تقسیم کرده‌ایم، خوب‌ها که لابد بناست بروند بهشت و بدها هم که آخر و عاقبتشان جهنم خواهد بود، اما قرآن کریم برای وصف انسان‌ها از صفات متعددی استفاده کرده است. صفاتی که چه در جبهه بدها و چه در جبهه خوب‌ها به انسان متر و معیار و درجه داده است هر کدام دارای مراتب و معانی متفاوتی هستند. مراتب و معانی‌ای که به ما برای شناخت ویژگی‌های انسان، چه خوب و بد کمک می‌کند و مطالعه بیشتر درباره آن‌ها حتماً راه‌گشا خواهد بود. یکی از صفاتی که در قرآن کریم برای مؤمنان به کار رفته، صفت ابرار است که در ادامه به کمک خوانش آیات به بررسی آن خواهیم پرداخت.

خیری که گسترده است

این واژه ۶ بار در قرآن آمده است. صفت ابرار از واژه «بر» ساخته شده است. بِرّ در لغت به «گستردگی خیر و معروف» معنا شده است. (الکشاف، ج ۱، ص ۱۳۳)، برخی لغویان نیز این واژه را برگرفته از بَرّ یعنی بیابان (مقابل بَحْر) می‌دانند و چون در بَرّ وسعت لحاظ شده، بِرّ را نیز به «توسّع در کار ‌نیک» معنا می‌کنند. (المفردات فی غریب القرآن، ص ۱۴۴) در تفاسیر قرآن برای معنای این صفت آمده است هر چیزی از خوبی که مورد رضایت خدا باشد، می‌شود «بر» و به هر کس خوبی را آن‌طوری که برای خدا دوست‌داشتنی است انجام دهد به این شرط که فقط و فقط هم برای دلبری از خدا باشد نه دستمزد و پاداش و بهشت و جهنمش، می‌گویند «ابرار». خوب است بدانیم «بر» فقط در افعال اختیاری و اخلاقی و به معنای کار نیک مورداستفاده قرار می‌گیرد. در آیه ۱۷۷ سوره بقره، خداوند، بر و نیکی را وصف کرده است. براساس آموزه‌های این آیه، ابرار کسانی‌اند که در سه زمینه اعتقادات (ایمان به خدا، معاد، پیامبران، کتاب‌های آسمانی و فرشتگان)، اخلاق (مانند صبر و پایداری، وفای به عهد، بخشندگی و راست‌گویی) و رفتار (مانند کمک به خویشاوندان، یتیمان و بینوایان، بر پاداشتن نماز و پرداختن زکات) نیکو و نیکوکار هستند. به طور خلاصه، ابرار اهل عقاید نیک، اخلاق نیک و کردار نیک‌اند؛ مجموعه نیکی که نه به سهو بلکه با اختیار و برای خدا انجام می‌شود. یعنی کسانی که اهلی محبت خداوند هستند و به مرتبه‌ای از اخلاص در عمل صالح رسیده‌اند که هر قدمی که در مسیر نیکی برمی‌دارند تنها به نگاه و رضایت پروردگار توجه دارند و حقیقتاً منفعت دیگری در ذهنشان نیست. افرادی که قراردادنشان در گروه خوب‌ها و اینکه بگوییم از نیکوکاران هستند، سبب می‌شود کلاه سر خودمان برود و از آشنایی با چنین مرتبه‌ای غافل بمانیم؛ مرتبه‌ای که صاحبانشان دارای ویژگی‌هایی هستند.

اهل بیت(ع) مصادیق اهل ابرارند

برای شناخت ابرار می‌توان درباره مصادیق آن جست‌وجو کرد. به عقیده مفسران، اهل‌بیت(ع) و یارانشان از مصادیق ابرار هستند، آنچنان که به گفته طبرسی، به اجماع اهل‌بیت(ع) و موافقان و بسیاری از مخالفان آنان، در آیۀ «اِنّ الاَبْراَر یَشْرَبونَ مِنْ کَأسِ کانَ مَزاجُها کافوراً» (سوره دهر، آیه ۵) مراد از ابرار علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) است. (مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص ۶۱۶) ابن‌شهر آشوب نیز روایتی نزدیک به همین مضمون از امام حسن مجتبی(ع) نقل می‌کند. همچنین در روایت از رسول اکرم(ص)، ابرار یاران علی(ع) معرفی شده‌اند. (تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۲۱۲) تعریف و توصیفی که شیخ احمد کسایی در شرح زیارت جامعه کبیره آن را بیشتر بسط داده و ابرار را در عبارت «عناصر الابرار»، شیعیان ائمه اطهار(ع) اعم از مرسلین، انبیا، اوصیا، صالحان و فرشتگان دانسته است. (شرح الزیاره الجامعه الکبیره، ص ۶۰)

همچنین در روایتی از امام رضا(ع) به نحو تلویحی یکی از مصادیق ابرار ذکر شده است. به بیان، محبان اهل بیت(ع) از ابرارند. (الاحتجاج، ج۱، ص۱۹)

مراد حضرت از محبان کسانی است که علاوه بر محبت قلبی به اهل‌بیت(ع)، متخلق به اخلاق نیکوی این حضرات و عامل به اعمال صالح‌ هستند. این مطلب را از حدیث امام صادق(ع) می‌توان استفاده کرد؛ ایشان در توصیف ابرار از شیعیان می‌فرمایند: خداوند آنان را آمرزیده و از آنان راضی شده و از ارتکاب گناه نگهشان داشته و مورد رحمت خویش قرارشان داده و به هر رشدی هدایتشان فرموده و به بالاترین حد ممکن رشد و کمال رسانیده است. (فضائل الشیعة، ص۱۴)

ویژگی‌هایی که شرط رسیدن به مقام ابرار است

همان‌طور که گفته شد، آیه ۱۷۷ سوره بقره و برخی از آیات سوره انسان به ویژگی‌های ابرار اشاره دارد. نخستین ویژگی که برای این افراد در آیه ۱۷۷ سوره بقره ذکر می‌شود؛ ایمان به خدا، قرآن، فرشتگان و روز قیامت است؛ «لکن البر من ءامن بالله و الیوم الاخر و الملئکة والکتب والنبیین...» یعنی «لیکن نیکوکاری آن است کسی به خدای عالم و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیغمبران ایمان آورد» سپس ذکر می‌شود این افراد اهل نماز هستند و همچنین زکات خود را پرداخته و دارایی‌هایشان را در راه خدا انفاق می‌کنند. آنچنان‌که در آیه ۹۲ سوره آل‌عمران می‌خوانیم: «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون ...» یعنی «شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید و محبوب شماست در راه خدا انفاق کنید و آنچه انفاق کنید خدا بر آن آگاه است». با نگاه به ویژگی‌های گفته شده می‌توان گفت اخلاص مهم‌ترین کلیدواژه رسیدن به این مقام است. اخلاصی که ویژگی اهل بر است. «إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُورا؛ (و گویند) ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می‌دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی هم نمی‌طلبیم». (انسان/۹) اخلاصی که در کنار ترس از خدا، ترس از قیامت و توجه به تقوا به آن‌ها کمک می‌کند در این مسیر گام بردارند و چند ویژگی دیگر مانند صبر، صداقت و وفادری به عهد پازل وجودی آن‌ها را تکمیل می‌کند.

از خدا بخواهید با ابرار همنشین باشید

اما به جز قرآن کریم، در ادعیه هم به ابرار پرداخته شده است. به‌طور مثال در دعای روز شانزدهم ماه مبارک رمضان از خدا می‌خواهیم ما را همنشین ابرار و نیکوکاران قرار دهد؛ «اللهمّ وَفّقْنی فیهِ لِموافَقَةِ الأبْرارِ وجَنّبْنی فیهِ مُرافَقَةِ الأشْرارِ وأوِنی فیهِ بِرَحْمَتِکَ الی دارِ القَرارِبالهِیّتَکِ یا إلَهَ العالَمین؛ خدایا توفیقم ده در آن به سازش کردن نیکان و دورم دار در آن از رفاقت بدان و جایم ده در آن با مهرت به سوی خانه آرامش به خدایی خودت ای معبود جهانیان». موافقت و سازشی که به گفته مفسران به معنی همنشینی، همراهی و همکاری با ابرار است.

خبرنگار: آزاده خلیلی